Album y Bont

Albwm llofnodion, 1872-1878, 1901, a fu'n eiddo i Sarah Williams, Bont Dolgadfan, Llanbrynmair, sir Drefaldwyn, yn cynnwys enghreifftiau o farddoniaeth, emynau a rhyddiaith Cymraeg a Saesneg yn nwylo tua 123 o weinidogion, beirdd ac unigolion eraill a oeddynt yn adnabod ei thad, William Williams (Gwilym Cyfeiliog). Ceir yn y gyfrol yn ogystal dau ddeg pedwar o lythyrau, 1840-1891, 1901, y rhan fwyaf at Gwilym Cyfeiliog neu ei blant, a phedwar eitem arall, i gyd wedi'i tipio i mewn. = Autograph album, 1872-1878, 1901, of Sarah Williams of Bont Dolgadfan, Llanbrynmair, Montgomeryshire, containing examples of poetry, hymns and prose in Welsh and English in the hands of some 123 Nonconformist ministers, poets and other individuals, mostly acquainted with her father William Williams (Gwilym Cyfeiliog). Also included are twenty-four letters, 1840-1891, 1901, mostly addressed to Gwilym Cyfeiliog or his children, and another four items, all tipped into the volume.
Ymysg y cyfranwyr mae Mynyddog (f. 32), [William Rees] (G[wilym] Hiraethog) (f. 53 verso), [Richard Roberts] (Gruffydd Risiart) (f. 66 verso) a Ieuan Gwyllt (f. 74). Ceir llythyrau gan W[illiam] Rowlands (Gwilym Leyn), [18]64 (f. 3), S[amuel] R[oberts], 1876 (ff. 10-11), [y Parch.] Richard [Williams], [ewythr Sarah Williams], [18]42 (f. 14), John Evans (I. D. Ffraid), 1870 (f. 18), [y Parch.] Henry Rees, [18]59 (f. 21), J. R. Kilsby Jones, Tachwedd-[Rhagfyr] 1866 (ff. 23-24, 28 verso-29 (copi)), J[oseph] Parry, 1870 (f. 26), E[dward] Stephen (Tanymarian) (f. 31), [y Parch.] John Elias, 1840 (f. 41), James Sauvage, 1882 (ff. 45-46), Fre[deri]ck Hanbury Tracy [AS], 1878 (f. 50), Mary Davies, [18]83 (f. 61), Cranogwen, 1867 (f. 65 recto-verso), ac eraill. Hefyd yn y gyfrol mae copi o'r emyn pedair pennill, yn cychwyn 'Er mai hollol groes i nattur…', o waith Ann Griffiths, yn llaw y Parch. John Hughes Pontrobert, [?1840au] (ff. 56 recto-verso; gw., er enghraifft, Gwaith Ann Griffiths, [gol. gan O. M. Edwards] (Llanuwchllyn, 1905), tt. 30-31), ar gefn byr-gofiant Thomas Meredith, Llanbrynmair, gan 'WH' [?William Howell] (ff. 56 verso-57; gw. hefyd f. 52). = The contributors include Mynyddog (f. 32), [William Rees] (G[wilym] Hiraethog) (f. 53 verso), [Richard Roberts] (Gruffydd Risiart) (f. 66 verso) and Ieuan Gwyllt (f. 74). There are letters from W[illiam] Rowlands (Gwilym Leyn), [18]64 (f. 3), S[amuel] R[oberts], 1876 (ff. 10-11), [the Rev.] Richard [Williams], [Sarah Williams's uncle], [18]42 (f. 14), John Evans (I. D. Ffraid), 1870 (f. 18), [the Rev.] Henry Rees, [18]59 (f. 21), J. R. Kilsby Jones, November-[December] 1866 (ff. 23-24, 28 verso-29 (copy)), J[oseph] Parry, 1870 (f. 26), E[dward] Stephen (Tanymarian) (f. 31), [the Rev.] John Elias, 1840 (f. 41), James Sauvage, 1882 (ff. 45-46), Fre[deri]ck Hanbury Tracy [MP], 1878 (f. 50), Mary Davies, [18]83 (f. 61), Cranogwen, 1867 (f. 65 recto-verso), among others. Also inserted into the volume is a copy of the hymn of four stanzas beginning 'Er mai hollol groes i nattur…' by Ann Griffiths in the hand of the Rev. John Hughes, Pontrobert, [?1840s] (f. 56 recto-verso; see, for instance, Gwaith Ann Griffiths, [ed. by O. M. Edwards] (Llanuwchllyn, 1905), pp. 30-31), written on the reverse of a brief memoir of Thomas Meredith, Llanbrynmair, by 'WH' [?William Howell] (ff. 56 verso-57; see also f. 52).

Joseph Parry (1841-1903), musician and composer, was born in Merthyr Tydfil within a musical and choral environment. In 1854 the family moved to Pennsylvania, where Parry worked in iron rolling-mills while studying music in his spare time. His successes in composition competitions at the National Eisteddfod of Wales during 1863-1864 led to the establishment of a fund which enabled Parry to study at the Royal Academy of Music from 1868 to 1871. Having gained his degree, Parry returned to the United States, where he established a private music school before, in 1874, being appointed professor and head of the new department of music at University College, Aberystwyth, a post he held for the following six years. In 1878 he gained a Mus. Doc. (Cantab.) degree. From 1881 to 1888 Parry served as organist of Ebenezer Chapel, Swansea, and as head of a musical college which he founded, and from 1888 until his death in 1903 he was lecturer in music at University College, Cardiff. Parry was a prolific composer of songs, choruses, anthems, hymns, and some instrumental works. He wrote several operas, of which 'Blodwen' (1880) enjoyed some five hundred performances by 1896. Among Parry's other major works are the oratorios 'Emmanuel' (1880) and 'Saul' (1892), and the cantata 'Nebuchadnezzar' (1884). His hymn-tune 'Aberystwyth' has become a classic.

Roedd Samuel Roberts (S.R.) yn weinidog Annibynol, awdur, golygydd a diwygiwr Radicalaidd. Ganwyd ar 6 Mawrth 1800 yn Llanbrynmair, sir Drefaldwyn, yr ail blentyn a'r mab hynaf i'r Parch. John Roberts (1767-1834) a'i wraig Mary (m. 1848). Ym 1806 symudodd y teulu i fferm Y Diosg i fyw. Cafodd S.R. ei addysgu gan ei dad, ac o 1819 yn yr academi yn Llanfyllin (a symudwyd wedi hynnu i'r Drenewydd). Cafodd ei ordeinio ym 1827 fel cyd-weinidog i'w dad yn Llanbrynmair a daeth yn adnabyddus fel pregethwr. Ym 1835 roedd yn ysgrifennydd Apel y Capeli Annibynol Cymreig a geisiai ddileu dyledion y capeli yng Ngogledd Cymru. Ymgyrchodd dros ddiwygio cymdeithasol ac addysgiadol, gan fynegi ei farn yn y wasg a mewn traethodau eisteddfodol. Ceisiodd wella iechydiaeth, technegau amaethyddol, twf economaidd a trafnidiaeth yng nghefn gwlad Cymru. Yn 1843 cychwynnodd Y Cronicl, papur newydd Radicalaidd misol a ddaeth yn neillduol o boblogaidd. Roedd S.R. yn lwyrymorthodwr ac yn heddychwr ymroddgar. Gwrthwynebai caethwasaeth a chefnogai rhoi'r bleidlais i ferched. Roedd hefyd o blaid diwygio hawliau tenantiaid, yn rhannol oherwydd yr anghytundebau parhaol rhwng ei deulu a stiward stad Wynnstay, perchennog Y Diosg. Hyn yn y pen draw barodd i S.R. ymfudo i Tennessee i sefydlu trefedigaeth Gymreig yn Scott County. Aeth ei frawd Gruffydd (G.R.) a'i deulu yno ym 1856 ac ymunodd S.R. a nhw ym 1857. Ond cafodd yno fwy o broblemau gyda goruchwylwyr tir, a rhoddwyd ei fywyd mewn perygl oherwydd ei ddaliadau heddychol yn ystod y Rhyfel Cartref, 1861-1865. Methodd yr ymgais a dychwelodd S.R. i Gymru ym 1867 i fyw gyda'i frawd arall John (J.R.) yng Nghonwy. Sefydlodd papurau newydd wythnosol Y Dydd ym 1868 a'r Celt ym 1878. Ymysg ei gyhoeddiadau roedd Dau Draethawd (Caernarfon, 1834), Cofiant y Parch. John Roberts, o Lanbrynmair (Llanelli, 1837), Farmer Careful of Cilhaul Uchaf (1850), Diosg Farm: A Sketch of its History (Drenewydd, 1854), Gweithiau (Dolgellau, 1856), Pregethau a Darlithiau (Utica, N.Y., 1865), Funeral Addresses (Conwy, 1880) a Pleadings for Reforms (Conwy, 1880). Bu farw yng Nghonwy ar 24 Medi 1885.

Ganwyd Richard Roberts (Gruffydd Rhisiart; G.R.) yn y Diosg, Llanbrynmair, ar 5 Tachwedd 1810, yn frawd ieuengaf i Samuel (S.R.) a John (J.R.). Ymddiddorai mewn llenora, ysgrifennodd eitemau i'r Cronicl a chylchgronnau eraill, yn ogystal a nofel, Jeffrey Jarman (Machynlleth, [1855]), ond ei brif gyfrifoldeb oedd rhedeg y fferm. Priododd ag Anne Jones, Castell Bach, ym 1853 a cawsant un ferch, Margaret. Yn 1856 ymfudodd y teulu i Tennessee a sefydlu fferm o'r enw Brynyffynon. Arhosodd G.R. a'i deulu yno tan 1872 cyn dychwelyd i fyw yng Nghonwy gyda'i frodyr. Yn y cyfnod yma cychwynodd yntau bregethu. Bu farw ar 25 Gorffennaf 1883, a'i wraig ym 1886.

Readers consulting modern papers in the National Library of Wales are required to abide by the conditions set out in information provided when applying for their Readers' Tickets, whereby the reader shall become responsible for compliance with the Data Protection Act 2018 and the General Data Protection Regulation 2018 in relation to any processing by them of personal data obtained from modern records held at the Library.

Disgwylir i ddarllenwyr sydd am ddefnyddio papurau modern yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru gydymffurfio â Deddf Warchod Data 2018 a Rheoliadau Diogelu Data Cyffredinol 2018 yng nghyd-destun unrhyw brosesu ganddynt o ddata personol a gasglwyd o gofnodion modern sydd ar gadw yn y Llyfrgell. Nodir y manylion yn yr wybodaeth a roddir wrth wneud cais am Docyn Darllen.

Mr Dewi E. Lewis; Clydach; Pryniad; Gorffennaf 2019; 99975743802419.

Joseph Parry (1841-1903), musician and composer, was born in Merthyr Tydfil within a musical and choral environment. In 1854 the family moved to Pennsylvania, where Parry worked in iron rolling-mills while studying music in his spare time. His successes in composition competitions at the National Eisteddfod of Wales during 1863-1864 led to the establishment of a fund which enabled Parry to study at the Royal Academy of Music from 1868 to 1871. Having gained his degree, Parry returned to the United States, where he established a private music school before, in 1874, being appointed professor and head of the new department of music at University College, Aberystwyth, a post he held for the following six years. In 1878 he gained a Mus. Doc. (Cantab.) degree. From 1881 to 1888 Parry served as organist of Ebenezer Chapel, Swansea, and as head of a musical college which he founded, and from 1888 until his death in 1903 he was lecturer in music at University College, Cardiff. Parry was a prolific composer of songs, choruses, anthems, hymns, and some instrumental works. He wrote several operas, of which 'Blodwen' (1880) enjoyed some five hundred performances by 1896. Among Parry's other major works are the oratorios 'Emmanuel' (1880) and 'Saul' (1892), and the cantata 'Nebuchadnezzar' (1884). His hymn-tune 'Aberystwyth' has become a classic.

Roedd Samuel Roberts (S.R.) yn weinidog Annibynol, awdur, golygydd a diwygiwr Radicalaidd. Ganwyd ar 6 Mawrth 1800 yn Llanbrynmair, sir Drefaldwyn, yr ail blentyn a'r mab hynaf i'r Parch. John Roberts (1767-1834) a'i wraig Mary (m. 1848). Ym 1806 symudodd y teulu i fferm Y Diosg i fyw. Cafodd S.R. ei addysgu gan ei dad, ac o 1819 yn yr academi yn Llanfyllin (a symudwyd wedi hynnu i'r Drenewydd). Cafodd ei ordeinio ym 1827 fel cyd-weinidog i'w dad yn Llanbrynmair a daeth yn adnabyddus fel pregethwr. Ym 1835 roedd yn ysgrifennydd Apel y Capeli Annibynol Cymreig a geisiai ddileu dyledion y capeli yng Ngogledd Cymru. Ymgyrchodd dros ddiwygio cymdeithasol ac addysgiadol, gan fynegi ei farn yn y wasg a mewn traethodau eisteddfodol. Ceisiodd wella iechydiaeth, technegau amaethyddol, twf economaidd a trafnidiaeth yng nghefn gwlad Cymru. Yn 1843 cychwynnodd Y Cronicl, papur newydd Radicalaidd misol a ddaeth yn neillduol o boblogaidd. Roedd S.R. yn lwyrymorthodwr ac yn heddychwr ymroddgar. Gwrthwynebai caethwasaeth a chefnogai rhoi'r bleidlais i ferched. Roedd hefyd o blaid diwygio hawliau tenantiaid, yn rhannol oherwydd yr anghytundebau parhaol rhwng ei deulu a stiward stad Wynnstay, perchennog Y Diosg. Hyn yn y pen draw barodd i S.R. ymfudo i Tennessee i sefydlu trefedigaeth Gymreig yn Scott County. Aeth ei frawd Gruffydd (G.R.) a'i deulu yno ym 1856 ac ymunodd S.R. a nhw ym 1857. Ond cafodd yno fwy o broblemau gyda goruchwylwyr tir, a rhoddwyd ei fywyd mewn perygl oherwydd ei ddaliadau heddychol yn ystod y Rhyfel Cartref, 1861-1865. Methodd yr ymgais a dychwelodd S.R. i Gymru ym 1867 i fyw gyda'i frawd arall John (J.R.) yng Nghonwy. Sefydlodd papurau newydd wythnosol Y Dydd ym 1868 a'r Celt ym 1878. Ymysg ei gyhoeddiadau roedd Dau Draethawd (Caernarfon, 1834), Cofiant y Parch. John Roberts, o Lanbrynmair (Llanelli, 1837), Farmer Careful of Cilhaul Uchaf (1850), Diosg Farm: A Sketch of its History (Drenewydd, 1854), Gweithiau (Dolgellau, 1856), Pregethau a Darlithiau (Utica, N.Y., 1865), Funeral Addresses (Conwy, 1880) a Pleadings for Reforms (Conwy, 1880). Bu farw yng Nghonwy ar 24 Medi 1885.

Ganwyd Richard Roberts (Gruffydd Rhisiart; G.R.) yn y Diosg, Llanbrynmair, ar 5 Tachwedd 1810, yn frawd ieuengaf i Samuel (S.R.) a John (J.R.). Ymddiddorai mewn llenora, ysgrifennodd eitemau i'r Cronicl a chylchgronnau eraill, yn ogystal a nofel, Jeffrey Jarman (Machynlleth, [1855]), ond ei brif gyfrifoldeb oedd rhedeg y fferm. Priododd ag Anne Jones, Castell Bach, ym 1853 a cawsant un ferch, Margaret. Yn 1856 ymfudodd y teulu i Tennessee a sefydlu fferm o'r enw Brynyffynon. Arhosodd G.R. a'i deulu yno tan 1872 cyn dychwelyd i fyw yng Nghonwy gyda'i frodyr. Yn y cyfnod yma cychwynodd yntau bregethu. Bu farw ar 25 Gorffennaf 1883, a'i wraig ym 1886.

Teitl yn seiliedig ar gartref Sarah Williams.

'Sarah Williams May 25th 1872' (f. 1).

Y meingefn wedi'i drwsio gydag edau. Y meingefn a nifer o ddalennau wedi'i trwsio a nifer o'r llythyrau wedi eu gosod ar gardiau newyddion yn LlGC, 2019; eitemau oedd wedi eu pinio i ff. 15, 37, 40 a 47 verso nawr wedi eu tipio i mewn (ff. 16, 38, 52, 48 yn eu tro); eitemau rhydd hefyd wedi eu tipio i mewn (ff. 72-73, 75-76).

Gorffennaf 2019.

Lluniwyd y disgrifiad gan Rhys Jones.

Amodau hawlfraint arferol.

Ym meddiant Sarah Roberts (née Williams) ym 1914 (gw. D. Cunllo Davies, 'Album y Bont', Cymru, 47 (1914), 84-88 (t. 84)); prynwyd gan lyfrwerthwr mewn arwerthiant yng Nglydach, Cwm Tawe, fel rhan o 'job lot', a'i werthu 'rhai blynyddoedd' yn ddiweddarach i Dewi Lewis, Mai 2018 (gw. Dewi Lewis, '"Album y Bont": Ailddarganfod Hen Drysor', Llais: Papur Bro Cwmtawe, Mawrth 2019, t. 16).

Ceir papurau teuluol eraill yn LlGC, Bontdolgadfan (Williams family) Papers. Yn ôl D. Cunllo Davies (t. 88) roedd dau albwm arall yng nghartref Sarah Roberts (née Williams) ym 1914 ond nid yw eu lleoliad presennol yn hysbys.

D. Cunllo Davies, 'Album y Bont', Cymru, 47 (1914), 84-88.

Dewi Lewis, '"Album y Bont": Ailddarganfod Hen Drysor', Llais: Papur Bro Cwmtawe, Mawrth 2019, tt. 16-17.

Dewi Lewis, 'Album y Bont: Ailddarganfod Hen Drysor', Y Casglwr, 126 (Haf 2019), 17-18.

Published